Đại Nam nhất thống chí là bộ sách dư địa chí (địa lý – lịch sử) Việt Nam, viết bằng chữ Hán, biên soạn dưới thời vua Tự Đức. Có thể coi đây là bộ sách lớn nhất và quan trọng nhất về địa chí Việt Nam dưới thời phong kiến.
Năm Kỷ Dậu (1849), vua Tự Đức đã có ý định biên soạn Đại Nam nhất thống chí theo lời kiến nghị của Bùi Quỹ. Song mãi đến năm Ất Sửu (1865), Quốc sử quán triều Nguyễn mới tổ chức biên soạn bộ sách dựa trên cơ sở của bộ Đại Nam nhất thống dư đồ (thảo xong vào năm Tân Dậu, 1861). Dự định sẽ hoàn thành sớm, nhưng vì một vài lý do nào đó, mãi đến năm 1882, bộ Đại Nam nhất thống chí mới hoàn thành.
Tuy nhiên, đến khi dâng lên vua Tự Đức xem và xin phép khắc in, thì nhà vua bắt sửa kỹ lại và làm thêm tập “Bổ biên”. Năm 1883, vua Tự Đức mất. Sau đó, trong triều liên tiếp xảy ra nhiều việc bất ổn và tiếp theo kinh đô Huế thất thủ năm 1885, khiến bản thảo chưa kịp dâng lên lần nữa, thì bị thất lạc nhiều tập trong cơn binh lửa (trong số đó có tập “Bổ biên” đến nay vẫn chưa tìm được).
Năm 1906, vua Thành Thái ra lệnh làm lại Đại Nam nhất thống chí. Đến ngày 8 tháng 12 năm Canh Tuất (tức 18 tháng 1 năm 1910), thì bộ sách được vua Duy Tân cho phép khắc in. Song lúc bấy giờ bộ sách này chỉ chép hạn chế ở các tỉnh Trung Kỳ trực thuộc Nam triều mà thôi. Trong 30 quyển đầu tiên thì mỗi quyển chép một tỉnh, bao gồm: Kinh sư (Huế), phủ Thừa Thiên, Hà Nội, Hưng Yên, Sơn Tây, Hưng Hóa, Bắc Ninh, Quảng Yên, Tuyên Quang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Ninh Bình, Hải Dương, Nam Định, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Quảng Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Bình Định, Vĩnh Long, Gia Định, Biên Hòa, An Giang, Định Tường, Hà Tiên, Khánh Hòa, Bình Thuận, Phú Yên. Quyển thứ 31 là Phụ chép về các nước lân cận (Cao Miên, Tiêm La, Thủy Xá, Hỏa Xá, Miến Điện, Nam Chưởng, Vạn Tượng).
Mỗi tỉnh được trình bày theo các mục: Phân dã (giới hạn theo các vị sao trên bầu trời), Kiến trí diên cách (lịch sử thay đổi, tách nhập), Hình thế (vị trí địa dư), Khí hậu (thời tiết, mưa nắng), Phong tục (tục lệ, thói quen), Thành trì (thành, hào, có phụ bản các bản đồ), Học hiệu (trường học), Hộ khẩu (dân số), Điền phú (thuế ruộng), Sơn xuyên (núi, sông, kênh, hồ, đầm), Cổ tích (di tích lịch sử văn hóa), Quan trấn (cửa ải và đồn biên), Thị tập (chợ), Tân lương (bến cầu), Đê uyển (đê điều), Lăng mộ (mộ vua, quan), Từ miếu (đền miếu), Tự quán (chùa quán), Nhân vật (tiểu truyện các danh nhân), Liệt nữ (phụ nữ tài giỏi, có công), Tiên thích (các bậc chân tu), Thổ sản (sản vật địa phương), Giang đạo (đường sông), Tân độ (bến đò).
Thư viện Tổng hợp tỉnh giới thiệu đến quý độc giả bộ sách Đại Nam nhất thống chí, gồm 5 tập do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn, Viện Sử học thẩm định và hiệu đính, Nhà Xuất bản Thuận Hóa ấn hành năm 2024./.
Minh Tuấn
